DAG 1 – 8 november 2023

De eerste dag van de Just Transition Conferentie, die plaatsvond op 8 november 2023, werd gekenmerkt door verhelderende toespraken en diepgaande discussies over de kwesties die komen kijken bij de transitie naar een duurzamere toekomst. Sprekers deelden hun visie op de noodzaak van een rechtvaardige transitie, waarbij ze de nadruk legden op de klimaatnoodtoestand, sociale ongelijkheid en de mechanismen die nodig zijn om dit te bereiken.

Keynote sprekers in de plenaire zaal

In haar inleiding benadrukte minister Zakia Khattabi het belang van wetenschappelijke expertise in het transitieproces. Ze riep ook op tot voldoende financiële en personeemsmiddelen en tot creativiteit en innovatie op basis van bestaande kennis. Ze moedigde samenwerking door middel van coöperatief federalisme aan.

Jean Pisani-Ferry, professor (Bruegel, PIIE en Sciences po), benadrukte de noodzaak van rechtvaardigheid in de transitie, zoals de “gele hesjes” in Frankrijk aantoonden. Hij analyseerde de koolstofvoetafdruk in relatie tot inkomensdecielen en benadrukte de noodzaak van een eerlijke verdeling van de inspanningen. Tussen de decielen werden enorme verschillen waargenomen, vooral afhankelijk van de woonplaats, met duidelijke verschillen tussen landelijke en stedelijke gebieden.  Maatregelen die alleen aan het inkomen zijn gekoppeld, volstaan niet.

Het Europees herstel- en veerkrachtplan is een belangrijke steun voor een rechtvaardige tranisitie. Jean Pisani-Ferry waarschuwt echter dat deze financiering de komende jaren waarschijnlijk sterk zal dalen, van 50 miljard euro tot minder dan 20 miljard euro in 2030.

Volgens hem zijn de criteria voor rechtvaardigheid complex. De koolstofbelasting werd verworpen omdat ze oneerlijk verdeeld was.

We moeten streven naar gelijkheid van opoffering, een ongebruikelijke aanpak in vredestijd. En niet om een vergelijking te presenteren zonder oplossing, maar om iedereen op te roepen zich in te spannen, ook de meest welgestelden. Het verschil met het idee om “de rijken te belasten”, gezien het feit dat de top 1% zeer mobiel is, is dat het 10e deciel bestaat uit individuen met comfortabele inkomens die deel uitmaken van de beroepsbevolking. De uiteindelijke rijkdom wordt niet direct aangetast en hij stelt voor om slechts één keer 5% van deze massa af te trekken. Dit zal natuurlijk niet genoeg zijn. Lidstaten moeten ook de mogelijkheid krijgen om op een speciale manier schulden aan te gaan, of het herstel- en veerkrachtplan moet worden uitgebreid. Zie voor meer informatie over de verdelingsuitdagingen van de klimaattransitie het themarapport “The economic impact of climate action“, gepubliceerd in mei 2023.

Hans Bruyninckx van de Universiteit Antwerpen presenteerde het concept van de “Drievoudige Planetaire Crisis”, waarbij hij opriep tot een focus op de klimaatnoodsituatie en aandacht voor planetaire limieten en omslagpunten. Hij benadrukte het belang van onomkeerbaarheid, in het bijzonder verlies en schade, evenals adaptatie. De “tipping points” zijn niet alleen ecologisch, maar ook sociaal, en de twee zijn met elkaar verbonden. Goed klimaatbeheer is goed voor de samenleving, werknemers en bedrijven. Bovenal moeten we de kwaliteit van het publieke debat en de democratie verbeteren.

Het gebrek aan consensus is een groot obstakel, vandaar het belang om ten minste een wetenschappelijke consensus te bereiken. Het begrip ‘eerlijk’ wordt in twijfel getrokken in de context van juridische procedures en intergenerationele rechtvaardigheid. Laten we de transitie niet uit het oog verliezen door te streven naar een transformatieve aanpak en actie op basis van bewijs in plaats van waarden. Kennis evolueert ook…

Presentatie van het verslag van het Comité voor een Rechtvaardige Transitie

Marek Hudon van het Hoog Comité voor de Rechtvaardige Transitie presenteerde een gedetailleerd rapport over de verschillende opvattingen over de Rechtvaardige Transitie en Belgische gegevens over milieu- en sociale ongelijkheden. Niet iedereen draagt op dezelfde manier bij tot de achteruitgang van het milieu: van 4,3 ton CO² tot meer dan 16 ton voor deciel 10. De ongelijke impact van milieugebeurtenissen werd besproken, zoals de overstromingen en hittegolven van 2021, die de meest kwetsbare bevolkingsgroepen onevenredig hard treffen. Milieurisico’s werden benadrukt in Brussel, waar bevolkingsgroepen met een laag inkomen geconcentreerd zijn in dichtbevolkte stedelijke gebieden en meer worden blootgesteld aan luchtvervuiling, geluidshinder en bodemverontreiniging.

Bea Cantillon sloot de sessie af met de nadruk op de noodzaak om het Europese kader te volgen en systematische veranderingen door te voeren in lijn met milieu- en sociale doelstellingen. Het Hoge Comité stelt deze richtlijnen voor aan de volgende regeringen:

• Prioriteit geven aan instrumenten die milieu- en sociale doelstellingen dienen, met name op het gebied van mobiliteit.
• Zorg ervoor dat het milieubeleid sociale doelstellingen nastreeft, bijvoorbeeld door een herverdelende koolstofbelasting in te voeren.
• Zorg ervoor dat sociaal beleid ecologisch wordt.
• Versterk de sociale zekerheid en de sociale investeringen en consolideer tegelijkertijd de bestaande instrumenten om armoede te bestrijden.
• Verbreding van de financiële basis, zoals genoemd door Jean Pisani-Ferry.
• Versterk de mechanismen voor rampenbescherming en evalueer ze regelmatig.
• Bevorder meer werk op lokaal niveau.
• Versterk internationale samenwerking en solidariteit.
• Versterk de democratie en de sociale dialoog, met de actieve betrokkenheid van werknemers.
• Zet een bestuur op met horizontale en verticale coördinatie.
• De evaluatie en het wetenschappelijk onderzoek intensiveren.

Bea Cantillon benadrukte dat de Rechtvaardige Transitie niet alleen essentieel is: het is een wettelijke verplichting die een algemene mobilisatie vereist.

Presentatie van de aanbevelingen van het Burgerforum

Het burgerforum, georganiseerd door Particitiz en The Democratic society, vond plaats gedurende 4 weken in september en oktober 2023. De beraadslagingen resulteerden in 24 algemene voorwaarden en 47 aanbevelingen, verdeeld in thematische categorieën: landbouw, mobiliteit, gebouwen en gezondheidszorg. Burgers die hadden deelgenomen aan het proces waren aanwezig tijdens de twee dagen van de conferentie en hadden de gelegenheid om hun aanbevelingen te presenteren in de thematische workshops. Het burgerforum rapport zal begin december 2023 gepubliceerd worden.

Input van de federale overheid

Martine Vandervennet van de IFDD presenteerde vervolgens de bijdrage van de federale regering over megatrends, lessen uit voorbij transitiebeleid, sociale kwesties, kansen en obstakels. Er moeten concrete maatregelen worden genomen om ernstige gevolgen voor kwetsbare groepen te vermijden, aangezien de kostprijs van niets doen veel hoger zal zijn dan de kostprijs van actie.

Geïdentificeerde belemmeringen: complexiteit, versnipperd bestuur, weerstand tegen verandering, hoge kosten, gebrek aan gegevens en internationale problemen met betrekking tot klimaatfinanciering.

Deze overheden bevelen een preventief en mensgericht model van sociale zekerheid aan, en specifieke maatregelen voor buitenlandse zaken.

Thematische workshops met maatschappelijke organisaties, academici en deskundigen

Vier werkseminars behandelden specifieke kwesties op het gebied van landbouw en voedsel, vervoer en mobiliteit, gebouwen en gezondheidszorg. Ze identificeerden de uitdagingen die specifiek zijn voor elke sector en stelden oplossingen voor een rechtvaardige transitie voor. Het is verrassend dat het werk dat in maart 2023 tijdens het tweedaagse forum van het maatschappelijk middenveld werd verricht, niet in het verslag is opgenomen. Er was echter wel een verslag van dit forum gepubliceerd.

Workshop huisvesting

Tijdens de workshop over huisvesting kwamen een aantal aspecten aan bod, waaronder het Papillon-project, de uitdagingen van renovatie, coöperatieve huisvesting en energie- en energie-efficiëntiekwesties. Er werden getuigenissen uitgewisseld over de moeilijkheden van huurders bij renovatieprojecten, vernieuwende initiatieven zoals de Community Land Trust Brussel en belemmeringen voor energierenovatie.

Aanbevelingen: de energieprestatie van gebouwen (EPB) moet transparanter worden en geharmoniseerd tussen de regio’s, en groepsrenovaties moeten worden aangemoedigd. Het idee van een gegarandeerd minimuminkomen voor toegang tot energie werd geopperd, evenals de noodzaak om huurders meer te betrekken bij het renovatieproces.

Mobiliteitsworkshop

De mobiliteitsworkshop stelde vast dat de privéauto nog steeds domineert, met een ongelijke verdeling volgens inkomensniveau. De discussies richtten zich op de werkelijke kosten van auto’s, inclusief externe kosten zoals ruimtebeslag en geluidsoverlast. Concepten zoals de “15-minuten stad” en het “fysieke internet” werden besproken, waarbij het belang van openbaar vervoer en nieuwe technologieën voor duurzame mobiliteit werd onderstreept.

Aanbevelingen: moedig het gebruik van openbaar vervoer aan, heroverweeg het systeem van bedrijfswagens en investeer in nieuwe technologieën om duurzamere vervoerswijzen te bevorderen. Sociale integratie in nieuwe mobiliteitsoplossingen is een cruciaal punt (het is allemaal niet erg concreet!).

De klimaatdoelstelling van -1,5°C halen in de transportsector zal geen sinecure zijn: de meningen verschillen over de doeltreffendheid van nieuwe technologieën, met name elektrische auto’s. In elk geval moeten we het spoorvervoer versterken.

Workshop landbouw en voeding

De systeemcrisis in de landbouwsector komt tot uiting in het slinkende aantal boeren, de uitputting van hulpbronnen en het feit dat de planeet zijn grenzen heeft bereikt. De gezondheidsproblemen in verband met het huidige voedselsysteem, gekenmerkt door de overheersing van goedkoop junkfood, verergeren deze problemen. De macht is geconcentreerd in de handen van grote agrovoedingsbedrijven en distributieketens. Hoewel er vooruitgang is geboekt in het verminderen van het gebruik van pesticiden en industriële praktijken, blijven de negatieve externe effecten aanzienlijk. Debatten over biologische versus conventionele en vegetarische diëten polariseren. Een gedeelde visie, collectief ontwikkeld en bindend, is essentieel om de nodige veranderingen door te voeren. Duidelijke, stabiele wetgeving moet nationale en regionale kwesties in evenwicht brengen, circulaire landbouwpraktijken aanmoedigen en boeren en consumenten opnieuw met elkaar in contact brengen.

Workshop Gezondheidsdeterminanten

Gezondheidsdeterminanten omvatten aspecten die verder gaan dan medische factoren: sociale factoren zoals toegang tot gezondheidszorg en omgevingsfactoren. Het eerstelijnspersoneel, d.w.z. gezondheidswerkers en maatschappelijk werkers, moet dringend worden versterkt. De financiële en geografische toegankelijkheid van de zorg moet worden verbeterd. Gezondheidsproblemen zoals vervuiling, hittegolven en voedingsproblemen hebben een onevenredig grote impact op kinderen in zowel het Noorden als het Zuiden.

Verzekeraars willen betrokken worden bij noodplanning. Een gezondheidsbeleid moet ontwikkeld worden voor en met iedereen, inclusief onderlinge verzekeraars, door de digitale kloof te verkleinen.  Een beleid dat de meest kwetsbaren beschermt, beschermt iedereen.

Conclusie van dag 1

De huidige transitie  is niet eerlijk. We hebben diepgaande veranderingen nodig, ook in cultuur, opleiding en de manier waarop mensen denken. Overheidsinvesteringen worden gezien als schuld: dat is een probleem. We moeten nieuwe middelen vrijmaken en tegelijkertijd de huidige uitgaven herverdelen. Er dreigen tekorten aan middelen of die zijn er al. Er moet meer aandacht worden besteed aan de meest kwetsbaren. De institutionele complexiteit van België bemoeilijkt de taak. Er is een interfederale visie nodig, zodat we kunnen luisteren naar burgers, maar ook naar wetenschappers, die vragen om meer gedetailleerde statistieken.

DAG 2 – 9 november 2023

Workshop financiering en investeringen

Marc Depoortere, directeur van de CFDD, stelt dit zogenaamde “maatschappelijk” overlegforum voor, dat vertegenwoordigers van werkgevers en werknemers samenbrengt, maar ook van ngo’s die actief zijn op het vlak van milieu en ontwikkelingssamenwerking, jongerengroepen, vrouwengroepen, gehandicaptengroepen, enz. Met deze stakeholders worden adviezen opgesteld, op eigen initiatief of op vraag van ministers. Soms – zoals in het geval van de rechtvaardige transitie – worden regionale adviesraden hierbij betrokken. Op dit gebied was de FRDO een pionier toen ze in 2020 unaniem opriep tot een Just Transition Conference!

Deze wordt nu georganiseerd voor 2023. In afwachting daarvan en op vraag van minister Khattabi heeft de FRDO een unaniem kaderadvies opgesteld waarin gepleit wordt voor een gecoördineerde concrete visie, zodat er meer coherentie komt tussen de acties van de verschillende overheden. De verschillende overheden zouden elkaar meer moeten helpen. Paragraaf 25 gaat over de digitale kloof.

Ondanks jarenlange gezamenlijke reflectie is het niet gelukt om tot unanieme standpunten te komen over financiering en belastingen, in tegenstelling tot het kaderadvies en het advies over hulpbronnen en energie.

Uit het advies over belastingen blijkt dat er een verschil van mening bestaat tussen vakbonden, milieu-ngo’s en jongeren enerzijds en werkgevers anderzijds. Eerstgenoemden dringen aan op belastingen die bijdragen aan een eerlijke transitie, terwijl laatstgenoemden het concurrentievermogen van bedrijven willen beschermen.

Het advies over de financiering van de transitie bracht de financiële sector samen met vakbonden, NGO’s en jongeren enerzijds en werkgeversfederaties anderzijds. Voor de eerste groep moet het beleid gebaseerd zijn op financieringsbehoeften en de reeds geplande middelen en de in te halen tekorten in kaart brengen. Sociale risico’s moeten worden gekwalificeerd als financiële risico’s. De NBB moet deze visie en de zorgplicht, zoals gedefinieerd in een Europese richtlijn, integreren. Voor deze groep zou overheidsschuld gebruikt kunnen worden om de rechtvaardige transitie te financieren via “sociale obligaties”. De tweede groep is bezorgd over de overheidsschuld en pleit voor evenwichtige uitgaven.

De twee groepen zijn het eens over de rol van de SFPI (Société Fédérale de Participations et d’Investissement), pensioenfondsen en andere institutionele beleggers.

Thomas Dermine, staatssecretaris, die werd uitgenodigd om te reageren, benadrukte het belang van sociaal overleg en betreurde de moeilijkheid om een consensus te bereiken. Werkgevers moeten grote veranderingen verwachten als de transitie wordt opgelegd. De publieke opinie kan terugvallen, zoals momenteel het geval is in Groot-Brittannië. Laten we geen onderscheid maken tussen technologische en gedragsmatige oplossingen. We hebben beide nodig.

Als antwoord riep Tom Bauler van de ULB ons op om verder te gaan dan de definitie van de IAO van een rechtvaardige transitie: werken aan werkgelegenheid en efficiëntie is niet genoeg om een rechtvaardigere en duurzamere samenleving te bereiken. Op milieugebied zijn relatieve doelstellingen nutteloos. We kunnen het niet gewoon beter doen. We hebben absolute ontkoppeling nodig.

We zullen aan het einde van deze zittingsperiode niet veel meer kunnen doen, maar er is nog COP 28 en het Belgische voorzitterschap van de EU in de eerste helft van 2024, waar punten als de herziening van begrotingsregels, overheidsfinanciering, groene budgettering en de noodzaak om particuliere financiering te mobiliseren aan de orde zullen komen. Sommige deelnemers benadrukten aspecten zoals de bevordering van co-housing door innovatieve belastingmaatregelen, de individualisering van sociale rechten en de noodzaak om de transitie in de ruimtelijke ordening te bespreken.

Werkgelegenheid en opleiding

De Nationale Arbeidsraad (CNT) en de Centrale Economische Raad (CCE) hebben consensusadviezen gepubliceerd over de Rechtvaardige Transitie.  De vakbonden betreuren het dat de inhoud van deze adviezen zo beperkt is. De adviezen benadrukken echter wel het belang van preventie, met name van burn-out, en de doeltreffendheid van het ILO-kader. Bijscholing is een prioriteit. Hiervoor zijn publieke en private investeringen nodig. De sociale partners moeten hun rol spelen in de uitvoering van de transities, vandaar het belang van democratie op het werk. Een proactieve aanpak moet sociaal en milieubeleid integreren en kwaliteitsbanen garanderen in sectoren die in ontwikkeling zijn.

Workshop gendergelijkheid

In het advies van het Institut pour l’Egalité des Hommes et des Femmes wordt aanbevolen om bijzondere aandacht te besteden aan segregatie en verschillen in arbeidsvoorwaarden en participatiegraad tussen mannen en vrouwen. Uit een grondige analyse blijkt dat er horizontale segregatie bestaat vóór de intrede op de arbeidsmarkt, waarbij vrouwen ondervertegenwoordigd zijn in de meest gevraagde beroepen. En verticale segregatie blijft bestaan in de verdeling van mannen en vrouwen op verschillende verantwoordelijkheidsniveaus.

De rechtvaardige transitie moet gericht zijn op het wegwerken van deze segregatie en het dichten van de loonkloof om echte gelijkheid tussen mannen en vrouwen te bereiken. Deeltijdwerk, waar vrouwen vaak het slachtoffer van zijn, draagt bij aan beperkte vooruitzichten en lonen, vandaar de noodzaak om de genderdimensie te integreren in beleid, maatregelen en acties.

Workshop Energie en hulpbronnen

Het advies van de FRDO-CFDD stelt consensuele principes voor die zijn goedgekeurd door SERV en Minaraad. De nadruk wordt gelegd op de urgentie van de energietransitie en de noodzaak om alle belanghebbenden erbij te betrekken. Brent Bleys en Fabrice Dehoux benadrukten het belang van een systemische aanpak om brandstofarmoede te bestrijden.

Minister van Energie Tinne Vander Straeten wil krachten en vaardigheden bundelen om energieproblemen op te lossen. Tegelijkertijd dringt ze aan op decentralisatie van de productie en samenwerking tussen gemeenschappen. In Wallonië ziet minister Philippe Henry transitie als de rode draad en integreert hij de klimaatdimensie in elke beslissing. De vertegenwoordiger van de Brusselse regering pleit voor een klimaatwet en instrumenten om de CO2-uitstoot te verminderen, met bijzondere aandacht voor brandstofarmoede.

Conclusies

Verenigingen en vakbonden zijn al lang overtuigd van de urgentie van een rechtvaardige transitie, zoals de woordvoerders van de CSC en het ABVV op de slotavond van de conferentie benadrukten. Het blijft moeilijk om met de vertegenwoordigers van de bedrijven tot een akkoord te komen over concrete maatregelen. Het model van sociaal overleg bereikt zijn grenzen wanneer er transformatieve maatregelen nodig zijn. Betekent dit dat dit model enkel deel kan uitmaken van een hervormingsperspectief? Zoals we in het advies over financiering hebben gezien, zijn er soms atypische allianties in het sociaal overleg. Die kunnen helpen om vooruitgang te boeken.

Aangezien 2024 het jaar van alle verkiezingen is, mogen we niet vergeten dat politici komen en gaan, maar overheden blijven… en het maatschappelijk middenveld ook! Wij zijn de bewaarders van het werk dat is gedaan en het is aan ons om de nieuwe gekozen vertegenwoordigers ervan te overtuigen deze stappen te zetten, zodat we niet vanaf nul hoeven te beginnen. En nu is het aan ons om de publieke opinie te overtuigen om te stemmen voor politici die gemotiveerd zijn om de juiste transitie te implementeren!

Deze tekst is een vertaling van deze oorspronkelijk gepubliceerde tekst op de website van Associations 21.