De voorbije weken las ik met veel interesse het nieuwste boek van historicus Rutger Bregman: ‘De meeste mensen deugen’. Ik volg Rutger al een tijdje. Zijn denken rond het basisinkomen is prikkelend, de manier waarop hij op zijn eigen manier de media weet te halen om zijn ideeën een forum te geven zijn best indrukwekkend. Zie maar zijn bijdrage op het World Economic Forum in Davos.
Ik citeer graag een stuk uit het eerste hoofdstuk, waarin hoogleraar sociale psychologie Tom Postmes aan zijn studenten jaarlijks dezelfde vraag stelt: Een vliegtuig maakt een noodlanding en breekt in drie stukken. De cabine vult zich met rook. Alle inzittenden realiseren zich: we moeten hier weg. Wat gebeurt er?
- Op Planeet A vragen de inzittenden elkaar of ze in orde zijn. Personen die hulp nodig hebben, krijgen voorrang. Mensen zijn bereid hun leven te geven, zelfs voor vreemden.
- Op Planeet B is het ieder voor zich. Totale paniek breekt uit. Er wordt geschopt en geduwd. Kinderen, ouderen en mensen met een handicap worden onder de voet gelopen.
Vraag: op welke planeet leven we?
‘Ik schat dat 97% denkt dat we op Planeet B leven’, vertelt Postmes. ‘Maar in praktijk leven we vrijwel altijd op Planeet A.’ 1
Bregman toont aan dat zowel linkse als rechtse, arme als rijke, ongeschoolde als belezen mensen dezelfde inschattingsfout maken. Dat mensen van nature egoïstisch, paniekerig en agressief zijn is een hardnekkige mythe, die kost wat kost in stand gehouden moet worden.
Waarom?
In zijn boek toont Bregman aan dat een negatief mensbeeld werkt als een nocebo2 . Als we geloven dat de meeste mensen niet deugen, gaan we elkaar ook zo behandelen. We halen het slechtste in elkaar naar boven. Blijkbaar onthouden we als mens beter slecht nieuws dan goed nieuws. En dit is een ‘interessante’ eigenschap waar machthebbers, leiders en media ons graag mee bespelen. Het nieuws wordt beheerst door negatieve berichten. Blijkbaar is het goede te alledaags.
“In zijn boek toont Bregman aan dat een negatief mensbeeld werkt als een nocebo. Als we geloven dat de meeste mensen niet deugen, gaan we elkaar ook zo behandelen.”
Veel structuren zijn gebouwd op het idee dat mensen niet deugen. Mensen moeten gecontroleerd worden, er is een sterke leider nodig,… . Als je dit mensbeeld in vraag stelt, dan neem je het automatisch op tegen de machtigen der aarde. Want voor hen is een hoopvol mensbeeld in se bedreigend.
In zijn boek legt Bregman op een gestructureerde, vlotte en wetenschappelijk onderbouwde manier uit waar men zich heeft vergist en waarom dit mensbeeld in stand wordt gehouden. Hij pleit voor een nieuw realisme en een nieuw mensbeeld.
Werk en motivatie
Bregman beschrijft dat de twee grote ideologieën van de twintigste eeuw, het kapitalisme en het communisme, eigenlijk dit negatieve mensbeeld deelden. Om mensen in beweging te krijgen zijn er maar twee manieren. De wortel en de stok. De kapitalist vertrouwt hier vooral op de wortel (geld), terwijl de communist het vooral van de stok moest hebben (straf). Maar over één ding waren ze het eens: mensen motiveren zichzelf niet.3
Het huidige heersende systeem in de wereld van werk is gebaseerd op het idee dat werknemers vooral een goed loon verwachten van hun werkgever. Dit idee werd 100 jaar geleden gelanceerd door Frederic Taylor. De drang naar efficiëntie en precisie in de bedrijfsvoering zorgden oa. voor managers met een stopwatch en de prikklokken. In deze visie werd de werknemer een gedachteloze robot.
Natuurlijk is er ondertussen veel veranderd, maar toch blijkt ook uit het boek, dat deze visie als een virus overal is binnengedrongen. Denk maar aan bepaalde CEO’s die enkel de kwartaalresultaten zien en zo hun bedrijf richting afgrond sleuren. Uit een onderzoek dat geciteerd wordt in het boek, blijkt dat slechts 13% van de werknemers zich geëngageerd voelt op zijn werk…Heel veel mogelijkheden dus om het anders te doen!
Bregman gebruikt twee mooie en inspirerende voorbeelden. Het eerste voorbeeld is Jos Blok, die ‘Buurtzorg’ oprichtte. Een organisatie zonder managers, callcenter en planners. Er zijn geen targets en bonussen. Er is nauwelijks overhead en er wordt weinig vergaderd. 4 Ieder team heeft een eigen onderwijsbudget en er zijn coaches per vijftig teams. Een hoofdkantoor neemt de financiële administratie uit handen, zodat men zich kan focussen op één zaak: zorg. De medewerkers zijn uitermate tevreden, de kostprijs is lager, maar ze leveren bovengemiddelde kwaliteit. Beter voor de patiënten, prettiger voor de werknemers en goedkoper voor de belastingbetaler!
Het tweede voorbeeld 5 is het Franse bedrijf Favi, dat onderdelen levert voor de auto-industrie. De in 1983 nieuw aangestelde CEO Jean François Zobrist droomde van een plek waar iedereen net zo zou doen alsof hij thuis is. Niets meer, niets minder. Hij gooide de prikklok er uit, verwijderde de sloten van de opslagruimtes en schafte onder andere het bonussysteem af. Hij deelde het bedrijf op in ‘minifabriekjes’ van 25 tot 30 werknemers die zelf hun teamleider kozen. Ze bepaalden zelf hun loon, werktijd en zo veel meer. Ze moesten ook zelf rechtstreeks verantwoording afleggen aan hun klanten. Utopisch? Neen, de productiviteit van het bedrijf steeg en het bedrijf wist 50% van de markt te veroveren. Zobrist: ‘Als je werknemers behandelt alsof ze verantwoordelijk en betrouwbaar zijn, dan zijn ze dat ook’.
“Alles verandert als je niet uitgaat van wantrouwen, maar van een positiever mensbeeld. Vakmanschap en competentie worden de belangrijkste waarden, in plaats van rendement en productiviteit.”6
“De vraag luidt: hoe scheppen we een samenleving waarin mensen zichzelf motiveren. Deze vraag is niet links of rechts, en ook niet kapitalistisch of communistisch. We hebben het hier over een nieuwe beweging. Over een nieuw realisme/ Want niets is krachtiger dan mensen die doen wat ze doen omdat ze het willen doen.” 7
Het boek van Bregman bevestigt de richting waar wij als organisatie ook naartoe willen. Bijvoorbeeld met het project ‘De Nieuwe Samenzweerders’, binnen de wereld van het werk, waarin we werknemers ondersteunen en coachen om duurzame verandering te realiseren in en voor het bedrijf, vanuit motivatie, samenwerking en eigen competenties. Het boek bevestigt ook de roep om met het middenveld grondiger na te denken over ons klimaatdiscours en communicatie. Wordt het geen tijd voor een duidelijke horizon, een verhaal om motivatie aan te wakkeren bij mensen? Het boek brengt alvast vele ideeën naar boven, want een realistisch mensbeeld heeft implicaties over hoe we omgaan met elkaar en met de wereld rond ons.
“Het boek bevestigt de roep om met het middenveld grondiger na te denken over ons klimaatdiscours en communicatie. Wordt het geen tijd voor een duidelijke horizon, een verhaal om motivatie aan te wakkeren bij mensen?”
Ook Jelmer Mommers gaat hier op door in zijn nieuwste boek ‘Hoe gaan we dit uitleggen’: “Activisten en politici kunnen het nog zo vaak blijven zeggen, maar het is geen ‘vijf voor twaalf’, omdat de klok nooit twaalf zal slaan. Er is geen scheidsrechter die affluit als de ‘speeltijd’ over is.”
“Miljarden mensen zullen moeten leven met de gevolgen van klimaatverandering. Persoonlijk vind ik dat het belangrijkste argument om verdere schade te beperken. Elke halve- zelfs elke tiende- graad vermeden opwarming is winst. Want dit maakt voor miljoenen mensen het verschil.” We hebben nog alle kans om erger te voorkomen en zelfs om, ondanks het stijgende kwik, een veel betere wereld mogelijk te maken.8
Mommers beschrijft dat de geschiedenis van de mens aantoont dat samenwerking in de natuur minstens even belangrijk is als strijd. En waar focust ons mensbeeld op? Hij ontkracht niet dat mensen zelfzuchtig zijn of kunnen zijn. Maar hij bevestigt de visie van Bregman dat het volstrekt onzinnig is om te doen alsof het ons biologisch lot is om alleen maar egoïstisch te zijn. Hij beschrijft op een mooie manier dat in ‘survival of the fittest’, ‘fittest’ ook net goed samenwerken betekent.
De toekomst is wat we er samen van kunnen maken. Laten we dat ook gaan doen.
Meer info over het boek van Ruter Bregman: https://decorrespondent.nl/demeestemensendeugen
Meer info over het boek van Jelmer Mommers:
Op 9 oktober wordt het boek voorgesteld in Gent. Meer info via https://www.mo.be/rutger-bregman-boekvoorstelling-de-meeste-mensen-deugen
Vanya Verschoore
Coördinator Arbeid & Milieu
- Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. p 23-24
- Het nocebo-effect is een negatief verwachtingseffect en de tegenhanger van het positieve verwachtingseffect dat bekend is als het placebo-effect. Populair gezegd: ‘Angst maakt ziek’. Iemand met autoriteit kan door een ongunstige diagnose te stellen (per abuis of niet) een negatieve verwachting wekken.
- Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. p 323
- Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. p 331
- Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. p 334-335
- Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. p 335
- Bregman, R. (2019). De meeste mensen deugen. p 335
- Mommers, J. (2019). Hoe gaan we dit uitleggen. Onze toekomst op een steeds warmere aarde. p.5-8.
