De circulaire economie zal niet alleen een impact hebben op het aantal jobs, maar ook op de inhoud ervan. In dit artikel bespreken we de belangrijkste te verwachten veranderingen, en dit in diverse fasen van de waardenketen: ontwerp, productie, gebruik, herstel, hergebruik, refurbishing, remanufacturing en recyclage. We focussen hierbij op de veranderingen in de bouwsector.
Wat is circulaire economie?
De circulaire economie zet in op het sluiten van kringlopen, waarbij een product op het einde van de rit niet als afval wordt beschouwd, maar zo goed als volledig terug wordt ingezet als waardevolle grondstof in de economie. Om dit te bereiken zullen ver doorgedreven recyclage, hergebruik, renovatie en revisie de norm moeten worden. Wat het verschil tussen deze termen precies is, illustreren we met het voorbeeld van de eerste gebruiker van een smartphone, die beslist om zijn toestel na twee jaar weg te doen:
Om een circulaire economie te realiseren is een boost noodzakelijk van ecodesign, waarbij makkelijk demonteerbare toestellen ontwikkeld worden (bv. Fairphone). Om consumptie met minder materialen mogelijk te maken, zet de circulaire economie in op een verschuiving van bezit naar gebruik via, onder meer, de deeleconomie zoals autodelen of ruimte delen en via product-dienstcombinaties zoals het huren of leasen van werktuigen of bureaumateriaal, waarbij je het gebruiksrecht van een product koopt (bijvoorbeeld zituren), zonder eigenaar te worden van het product (de bureaustoel).
Quickscan van jobpotentieel van een circulaire economie in Vlaanderen
In een recente studie heeft het HIVA (KU Leuven) een verkenning gemaakt van die nieuwe jobs, en van de veranderingen die we kunnen verwachten aan bestaande jobs en vereiste vaardigheden. De aandacht in de studie gaat uit naar vier cases: diepvriesprei, veranderingsgericht bouwen, elektrische en elektronische apparaten en nieuwe businessmodellen. Deze verkennende studie is gebaseerd op een combinatie van literatuurstudie en interviews met sectorfederaties, bedrijven, academici en beleidsmedewerkers. In Vlaanderen wordt momenteel al ruim 90% van het bouw- en sloopafval gerecycleerd, maar een groot deel van de gerecycleerde materialen wordt gebruikt voor laagwaardige toepassingen, zoals opvulzand om bermen op te hogen. Daarom kunnen we verwachten dat de overgang naar een circulaire economie een grote impact zal hebben op de bouwsector door: Dalend gebruik van primaire grondstoffen Meer en meer gesloten materiaalkringlopen Afname van het gebruik van gevaarlijke stoffen Nieuwe gebouwen en constructies worden zo ontworpen en gebouwd dat we de materialen en gebouwcomponenten er vlot uit kunnen terugwinnen Gerealiseerde gebouwen kunnen we maximaal aanpassen, om zo een maatschappij in voortdurende evolutie beter van dienst te kunnen zijn In onze studie gaan we dieper in op die twee laatste evoluties, meer bepaald op het veranderingsgericht bouwen, dat rekening houdt met evoluerende behoeften in een mensenleven. Het is hierbij de bedoeling dat woningen vlot kunnen aangepast worden als mensen kinderen krijgen, zorgbehoevend worden, etc.
“Vooral het belang van samenwerking over de keten heen en van informatiedeling zal een steeds grotere plek in de gehele waardeketen opeisen.”
Nieuwe en veranderende jobs in de bouwsector
De overgang naar een circulaire economie zal een impact hebben op onze jobs. Al verschillende malen wezen studies op het feit dat de overgang naar een circulaire economie netto jobs creëert. Alleen al in de afvalsector zouden er in Vlaanderen mogelijk 27.000 jobs kunnen bijkomen. Voor het aantal jobs is de circulaire economie dus alleen maar goed nieuws. Maar over hoe die jobs er kunnen uitzien, was nog weinig geweten. Natuurlijk is de economie en de werkgelegenheid continu in evolutie en veranderen jobs met of zonder circulaire economie. Maar toch onderscheiden we een aantal nieuwe jobs en veranderingen in bestaande jobs die verbonden zijn met de transitie naar een (meer) circulaire economie in Vlaanderen. Ook in de bouwsector zullen nieuwe jobs ingang vinden en bestaande jobs er anders gaan uitzien. Sommige jobs, zoals herstellers, zullen in belang toenemen en/of bijkomende vaardigheden vereisen. Vooral het belang van samenwerking over de keten heen en van informatiedeling zal een steeds grotere plek in de gehele waardeketen opeisen. Dit heeft gevolgen voor jobs, zoals:
- Jobs in verband met inzameling, hergebruik, renovatie, revisie en recyclage van producten en materialen winnen aan belang.
- Architecten zullen steeds creatiever (moeten) omgaan met circulaire principes.
- Juristen, boekhouders, financieel adviseur en administratieve krachten zullen bijkomende vaardigheden dienen te verwerven.
- Herstellers (breed) en werknemers gespecialiseerd in renovatie en revisie van producten zijn groeiende branches.
- Verkopers, verhuurders, leasers en aanbieders van diensten richten zich op innovatieve relaties tussen producenten, consumenten, overheid, middenveld,…
- Ook de consument zal hierbij bepaalde vaardigheden verwerven, zoals het berekenen van kostprijs op basis van levensduur.
“De circulaire economie zal in de bouwsector leiden tot een toenemend belang van jobs zoals demonteerders, herstellers, sorteerders en jobs die zich focussen op renovatie en revisie.”
We kunnen de veranderende jobs in de bouwsector schetsen aan de hand van een zevental evoluties:
- Ten eerste wordt het bouwproces een co-creatief en co-operatief traject waarin over de verschillende fasen heen wordt samengewerkt.
- Een tweede aspect heeft betrekking op het belang van een continue innovatie. De materialenverkenner of productieverkenner gaat bijvoorbeeld continu op zoek naar innovatieve bouwoplossingen die minder materiaalintensief zijn en uit meer gerecycleerd materiaal kunnen worden vervaardigd.
- Ten derde zijn het delen van data en data-management (verzamelen, beheer, onderhoud) cruciaal voor de kennis over gerecycleerde materialen. De materialenpaspoort- ontwikkelaar is immers niet de enige die kennis moet hebben over het ontwikkelen van en toekennen van materialen- en productenpaspoorten, alle actoren in de bouwcluster zoals de aankoper van grondstoffen en materialen moeten paspoorten kunnen lezen.
- Het uiteindelijke doel, het sluiten van kringen, vraagt om gestandaardiseerde bouwoplossingen. Dit vierde aspect heeft een niet te onderschatten impact op heel wat fasen in de bouwcyclus en bovendien ook op de uiteindelijke gebruiker of consument.
- Ten vijfde verwachten we een arbeidsverschuiving naar de latere fasen in de bouwcluster (demontage, hergebruik, sorteren en recycleren). Dat zal leiden tot een toenemend belang van jobs zoals demonteerders, herstellers, sorteerders en jobs die zich focussen op renovatie en revisie. De recyclageverkenner gaat continu op zoek naar innovatieve verwerkingstechnieken om zo effectief mogelijk te recycleren.
- Een zesde opvallend aspect is de invulling van eigenaarschap en de impact ervan op jobs in verschillende fasen van de bouwcluster. In een circulair model zal de eindgebruiker in mindere mate eigenaar zijn van gebouwelementen en –componenten maar verbonden zijn aan de leverancier of producent via product-dienstcombinaties (denk aan de lamp die je niet bezit, maar het licht dat wel gegarandeerd wordt). Dit vergt niet alleen een mentaliteitsverandering bij de eindgebruiker maar heeft ook een grote impact op jobs, onder andere het toenemend belang van onderhoud en logistiek.
- Een laatste en zevende opvallende aspect is het belang van een continue informatiedelen doorheen de bouwcyclus. Daarom is er een soort ketenbewaker of systeemschakelaar nodig in elke organisatie of entiteit in alle fasen van de bouwcyclus die in continue en actieve dialoog staat met andere systeemschakelaars. Digitalisering zal hierbij een grote rol spelen.
Omslag naar functionaliteit van producten
We zijn van mening dat de transitie naar een circulaire economie in Vlaanderen nog in zijn kinderschoenen staat, en dat het waardeketendenken nog veel meer moet insijpelen in de economie. Samenwerking en informatiedeling zijn hierbij centrale begrippen. Bij de producenten maar ook bij de consumenten is nog een hele omslag nodig om niet eigenaarschap, maar wel de functionaliteit van producten, waaronder woningen, hoog te waarderen. Het succes van deze transitie zal bepalen of de bouwsector in Vlaanderen een voorbeeldsector zal zijn in de circulaire economie in Vlaanderen. De circulaire bouwsector zal meer jobs hebben dan die van vandaag, maar zal zich ook, via opleiding en hervormingen, moeten kunnen aanpassen aan de veranderde verwachtingen in een Vlaanderen waarin duurzaam bouwen de enige overblijvende manier van bouwen zal zijn.
Artikel: Kris Bachus en Sarah Van Eynde (HIVA – KU Leuven)
