Ons energiesysteem moet de komende jaren resoluut de omslag inzetten naar hernieuwbare elektriciteit en warmte. Vlaanderen staat hierbij voor enorme uitdagingen op vlak van energievoorziening. Meer dan 90% van ons energiegebruik is gebaseerd op fossiele en nucleaire brandstoffen die ingevoerd moeten worden. Het welslagen van deze transitie is noodzakelijk indien we ook in andere sectoren de omslag willen maken. Denk bijvoorbeeld aan de elektrificatie die nodig is in de industriële sectoren.
“Een sociaal-rechtvaardig energiebeleid vergt een ambitieuze aanpak gericht op het wegwerken van de energiearmoede, en de opbouw van betrokkenheid van werknemers in de energiesector.”
Waarom transitie?
Het verbruik van energie is niet meer weg te denken uit ons leven. Hoe we wonen en ons verplaatsen, wat we eten en drinken, de producten die we kopen en gebruiken. Alles vergt energie.
In Vlaanderen, zoals in veel andere regio’s, wordt energie vooral gewonnen (of geïmporteerd) uit de verbranding van fossiele brandstoffen, met CO2-uitstoot als gevolg. De productie en het gebruik van deze energie zorgt dan ook voor meer dan 84% van de Vlaamse broeikasgassen. Willen we de nakende klimaatontwrichting ontlopen, dan moeten we dringend ons energiesysteem omgooien.
Naar de toekomst
We verbruiken (te) veel energie, en de productie en het gebruik van deze energie is te vervuilend. Er staat ons een heleboel te doen: we moeten energiezuiniger gaan leven, de elektriciteitsproductie vergroenen, en de warmtevraag vergroenen.
Eerst en vooral moeten we energiezuiniger gaan leven. We moeten het energiegebruik in gebouwen, mobiliteit, en industrie ferm verminderen. Zo valt in België amper 4% van de woningen onder energielabel A, en bestaat bijna 95% van het Belgische wagenpark nog uit benzine- of dieselwagens. Er is nood aan een massale renovatie- en innovatiegolf.
Vervolgens moeten we de elektriciteitsproductie vergroenen. Er is nood aan een elektriciteitsproductie die volledig draait op hernieuwbare energie - voornamelijk dankzij windmolens en zonnepanelen. Hand in hand met de elektrificatie van mobiliteit, verwarming, en (deels) de industriële processen kunnen we zo richting een nuluitstoot. Gecombineerd met een verschuiving van de elektriciteitsvraag en koolstofneutrale energieopslagsystemen is dit niet alleen duurzaam, maar ook betrouwbaar.
Tot slot moeten we de warmtevraag vergroenen. Verwarming omvat nog steeds 85% van de energievraag van huishoudens. Meer dan 90% van gezinnen gebruikt daarvoor gas of stookolie. Deze vergroening is op verscheidene manieren mogelijk, afhankelijk van de ruimtelijke ordening. Zo kan je op plaatsen met verspreide bebouwing kijken voor individuele oplossingen - zoals warmtepompen, en op dichtbevolkte gebieden voor collectieve voorzieningen - zoals warmtenetten.
Kosten en baten
De investeringsbehoefte is gigantisch, maar broodnodig. Om de klimaatcrisis te temperen, is een massale omslag van het energiesysteem cruciaal. Bovendien vallen de kosten van niets doen veel hoger uit. Recent onderzoek naar de socio-economische gevolgen van klimaatverandering in België voorziet tegen 2050 meer dan €9 miljard per jaar aan schade, of zo’, 2% van het BBP.
“Recent onderzoek naar de socio-economische gevolgen van klimaatverandering in België voorziet tegen 2050 meer dan €9 miljard per jaar aan schade, of zo’, 2% van het BBP.”
Het is moeilijk alle kosten en baten van een omslag van het energiesysteem in achting te nemen. Belangrijk is het besef dat het niet enkel om economische, maar ook om milieu- en sociale kosten en baten gaat. Hoe plak je namelijk een prijs op gezondheid of het behoud van ecosystemen? IRENA, het internationaal agentschap voor hernieuwbare energie, maakte de berekening. En ja, de energietransitie heeft een positieve kosten-batenverhouding, zowel economisch, ecologisch, als sociaal.
Sociale gevolgen
De klimaatopwarming kent ongelijke en asociale gevolgen. Dit is niet alleen zo tussen landen, maar ook binnen landen. Kwetsbare groepen in de samenleving, bijvoorbeeld mensen in slechte gezondheid, met een laag inkomen, of met een inadequate behuizing, zijn vaak ook het meest kwetsbaar voor de effecten van klimaatverandering. Zo wonen arme groepen vaak in een minder gezonde omgeving, met meer lucht- en geluidsoverlast en met minder toegang tot de natuur, zijn hun woningen minder goed bestand tegen temperatuurwisselingen, en werken ze vaker in ongezonde en onveilige jobs.
De transitie is cruciaal, ook voor deze groepen. Maar, deze moet wel sociaal zijn. Armere huishoudens spenderen een groter aandeel van hun inkomen aan ‘basisgoederen’ en -diensten die een relatief grote voetafdruk hebben: transport, verwarming, voeding. In België besteden de 10% armste huishoudens 13.2% van hun inkomen aan energie, terwijl de 10% rijksten daar slechts 3% van hun inkomen aan besteden. Hierdoor worden zij ook sterker getroffen indien zulke goederen duurder of minder toegankelijk worden vanwege milieu- en energiebeleid. Maar ze beschikken ook over minder kapitaal dat nodig is om te genieten van bepaalde vormen van milieubeleid: zo heb je doorgaans een huis nodig om te kunnen genieten van subsidies voor zonnepanelen.
“Kwetsbare groepen in de samenleving zijn vaak ook het meest kwetsbaar voor de effecten van klimaatverandering. De transitie is cruciaal, ook voor deze groepen. Maar, deze moet wel sociaal zijn.”
De rol van Reset.Vlaanderen
Reset.Vlaanderen ziet belangrijke synergieën tussen oplossingen voor verschillende maatschappelijke problemen: energierenovatie bevordert het kwalitatief wonen enerzijds, en gaat energiearmoede tegen anderzijds; de deel- en circulaire economie betekent ook meer toegang tot kwalitatieve goederen voor armere bevolkingsgroepen; en de industriële transitie kan niet zonder de energietransitie. Het is ook daarom dat we energie als prioritair thema opnemen.
We zullen met name inzetten op een rechtvaardige lastenverschuiving die de energietransitie bevordert, op oplossingen die de energietransitie versnellen en tegelijkertijd sociale noden aanpakken (bv. op vlak van financiering, ondersteuning) en op het versterken van de betrokkenheid van diverse groepen in het proces van de transitie. We zullen rond dit thema samenwerking opzoeken met verschillende partners. Kernpartners zijn onder meer de vakbonden, Rescoop, Gezinsbond, BBL, armoedeorganisaties, Test-Aankoop en ODE.
Als werknemers of werkgever je bedrijf of organisatie koolstofneutraal maken door samen in te zetten op een energietransitie, maar hoe dan? Deze vraag pakten Reset.Vlaanderen en EnerGent met de ondersteuning van de Provincie Oost-Vlaanderen aan.
Met bedrijvencentrum De Punt uit Gentbrugge gingen we aan de slag: door het coachen van werknemers en in te zetten op duurzame gedragsverandering streefden we naar een zo groot mogelijke energiebesparing. Voor de overblijvende energievraag werden zonnepanelen geïnstalleerd door EnerGent, via het systeem van derdepartijfinanciering.
Hierbij kregen alle werknemers de kans om financieel bij te dragen aan de plaatsing van de zonnepanelen, om zo mede-eigenaar te worden en zeggenschap te krijgen in de energietransitie.
In het voorjaar van 2021 werden de werknemers begeleid om gedurende 6 maanden hun collega’s uit te nodigen om via ludieke en collectieve acties door gedragsverandering en kleine maatregelen energie te besparen.
Denktank Minerva en Reset.Vlaanderen werken samen aan een onderzoeksproject over de kansen en valkuilen voor sociale rechtvaardigheid in het Fit for 55 pakket. De studie moet resulteren in een reeks beleidsaanbevelingen en prioriteiten, die voor en door het middenveld naar nationale en Europese beleidsmakers uitgedragen kunnen worden.
Het Fit for 55 pakket is een breed beleidspakket voorstellen met betrekking tot het klimaat-, energie-, grondgebruik-, vervoers- en belastingbeleid van de EU met als doel de netto-uitstoot van broeikasgassen tegen 2030 met tenminste 55% te verminderen ten opzichte van 1990. Met onder andere een nieuw emissiehandelssysteem voor gebouwen en transport, bestaat het gevaar dat dit beleidspakket ook de huishoudens en hun energierekening hard zal treffen.
Er wordt dan wel, aan de hand van compensatiemechanismen, rekening gehouden met deze sociale bezorgdheden in het voorstel, toch staat nog alles op losse schroeven. Juist daarom is het belangrijk dat de betrokken partijen geïnformeerd en betrokken zijn bij het afkloppen en uitvoeren van dit historisch pakket.
